Torwyr Cod Byd Rygbi Bae Caerdydd

Bydd rhai o arwyr chwaraeon mwyaf y wlad yn cael eu hanfarwoli mewn gwaith celf parhaol sydd wedi’i gynllunio i sicrhau nad anghofir eu hanesion na stori’r gymuned amlddiwylliannol falch a bywiog a helpodd i’w llunio.

Cafodd ‘Un Tîm – Un Ddynoliaeth, Anrhydeddu Torwyr Cod Byd Rygbi Bae Caerdydd’ ei lansio ar Ddiwrnod Treftadaeth Chwaraeon, 2020.

Mae’r prosiect yn codi arian i greu cerflun fydd yn cael ei ddewis o blith 13 seren chwaraeon a wnaeth gyfraniad trawiadol yn chwarae yn Rygbi’r Gynghrair dros y 120 mlynedd diwethaf.

Cafodd pob un o’r tri ar ddeg o enwebeion eu magu o fewn radiws o dair milltir i Fae Caerdydd. Dioddefodd llawer ohonynt ragfarn a hiliaeth cyn gadael Cymru i ddod o hyd i enwogrwydd fel sêr Rygbi’r Gynghrair yng Ngogledd Lloegr.

Ymhlith y 13 o Dorwyr Cod y Byd Rygbi, sydd i gyd yn hanu o ardal Bae Caerdydd a’r cyffiniau mae:

3 enillydd Cwpan y Byd
9 chwaraewr rhyngwladol Prydain Fawr
12 o chwaraewyr rhyngwladol Cymru
3 aelod o Oriel Anfarwolion Rygbi’r Gynghrair
4 aelod o Restr yr Anrhydeddau Oriel Anfarwolion Chwaraeon Cymru
7 chwaraewr a enillodd 17 rownd derfynol Cwpan Her

Cafodd y prosiect ei ysbrydoli gan alwadau gan gymunedau Butetown a Bae Caerdydd ehangach am deyrnged briodol i’r chwaraewyr a wnaeth gymaint i wella cysylltiadau hiliol ledled Prydain.

Syr Stanley Thomas OBE, dyn busnes a dyngarwr, yw cadeirydd y pwyllgor codi arian, sydd hefyd yn cynnwys arweinwyr cymunedol o Butetown yn ogystal â chynrychiolwyr o’r sectorau cyhoeddus a phreifat.

Mae gan y prosiect, sydd wedi’i gynnull gan arweinydd Cyngor Caerdydd, y Cynghorydd Huw Thomas, gefnogaeth lawn y Cyngor. Mae arweinydd y Cyngor hefyd yn is-gadeirydd y pwyllgor.

‘Un Tîm – Un Ddynoliaeth.  Mae anrhydeddu Torwyr Cod y Byd Rygbi o Fae Caerdydd yn ennill statws elusennol drwy ffurfio partneriaeth ag ‘Archif Cyfnewidfa Treftadaeth a Diwylliant – Porth Teigr a’r Byd’, elusen uchel ei pharch sydd eisoes wedi’i sefydlu yng nghanol hen ardal Porth Teigr.  Mae’r pwyllgor hefyd yn cael ei gefnogi a’i gynghori gan Capital Law a Chyfrifwyr Azets.

Sefydlwyd pwyllgor codi arian, a gadeirir gan Syr Stanley Thomas OBE gydag Arweinydd Cyngor Caerdydd, y Cynghorydd Huw Thomas yn Is-gadeirydd arno.

Ymhlith yr aelodau eraill mae:

Ruth Cayford	Pennaeth Diwydiannau Creadigol a Diwylliannol, Cyngor Caerdydd
Rob Cole	Newyddiadurwr Chwaraeon ac Aelod o’r Bwrdd, Oriel Anfarwolion Chwaraeon Cymru
Paul Cubbitt	Gweithiwr Achos / Swyddog Cymorth, Llywodraeth Cymru
John  Davey	The Institue of Chartered Shipbrokers
Stephen Dougthy MP	De Caerdydd a Phenarth
Cllr Saeed Ebrahim	Ward Butetown
Mike Fenwick	Cyfarwyddwr Cysylltiol, Verde Corporate Finance
Vaughan Gething MS	Gweinidog yr Economi
Cllr Russell Goodway	Yr Aelod Cabinet, Buddsoddi a Datblygu
Louise Harrington	Rheolwr Datblygu Masnachol, Cyngor Caerdydd
Marlies Hoecherl	Partner, Capital Law
Gareth Kear	Cardiff Bay Rugby Codebreakers Limted, Cyfarwyddwr
Gaynor Legall	Cadeirydd y Gyfnewidfa Treftadaeth a Diwylliant
Jim Mills	Rygbi’r Gynghrair Cymru a Prydain Fawr
Hywel Peterson	Cyn-Gadeirydd, Blwyddyn Dysteb Sam Warburton
Ken Poole	Pennaeth Datblygu Economaidd, Cyngor Caerdydd
Ian Thomas	Partner, Azets
Nigel Walker	Prif Swyddog Gweithredol Dros Dro Undeb Rygbi Cymru

Cafodd y cerflunydd Steve Winterburn, sydd wedi’i gomisiynu i ddylunio ac adeiladu cerflun Torwyr Cod Caerdydd ym Mae Caerdydd, ysbrydoliaeth gan bobl ifanc yr ardal ar ddau ymweliad ysgol yn ddiweddar.

Eglurodd Winterburn, a oedd yn gyfrifol am gerflun Billy Boston yn Wigan a cherflun Rygbi’r gynghrair yn Wembley, i ddisgyblion o Ysgol Gynradd Mountstuart ac Ysgol yr Eglwys yng Nghymru y Santes Fair, beth oedd y tu ôl i’r prosiect. Ac nid yn unig yr eglurodd y broses y mae’n mynd drwyddi i gwblhau ei brosiectau ar ôl dechrau, ond gwahoddodd y plant hefyd i ddod yn rhan o’r broses.

“Roedd yn wych gallu esbonio i’r plant sut rydym yn cymryd cysyniad, yn ei ddylunio ar bapur, yn mynd ag ef drwy’r cam datblygu ac yna’n cael strwythur metel enfawr,” esboniodd Winterburn.

“Roeddwn i’n gallu cael y plant i luniadu yn y tywod yna chwarae rhan yn y broses ddethol o ran sut rydyn ni’n trefnu’r tri ffigwr a ddewiswyd i fynd ar y plinth coffa. Bydd eu syniadau a’u sylwadau nawr yn cael eu bwydo’n ôl i’r broses greadigol.

“Roedd y ffaith bod tri chwaraewr mawr rygbi’r gynghrair, Billy Boston, Gus Risman a Clive Sullivan, i gyd wedi’u geni yn eu hardal yn ei gwneud hi’n haws gwneud cysylltiad â nhw. Cafodd rhai o’r plant eu geni yn yr un stryd â Billy a Gus ac mae un ohonyn nhw’n byw drws nesaf i chwaer Billy!

“Dyna wnaeth yr ymweliad â’r ddwy ysgol mor arbennig ac mor bwysig. Nid yw’r cerflun yn ymwneud â dweud stori’r tri chwaraewr yn unig, mae yno i gynrychioli pobl yr ardal, o ble y daethon nhw.”

Mae Ysgol yr Eglwys yng Nghymru y Santes Fair, yn South Clive Street dafliad carreg o safle hen Ysgol North Clive Street lle’r oedd Billy a Gus yn ddisgyblion.

“Roedd y disgyblion a’u hathro, Chris Darlington, wrth eu bodd yn clywed y straeon am lwyddiannau’r tri chwaraewr yn rygbi’r gynghrair ac yn rhyfeddu bod Billy a Gus wedi dod yn chwaraewyr o’r radd flaenaf er iddynt ddod o ysgol ym Mae Caerdydd,” ychwanegodd Winterburn.

“Rwy’n gwybod bod pwyllgor Torwyr Cod Caerdydd yn awyddus i rannu straeon nid yn unig y tri chwaraewr fydd ar y cerflun, ond hefyd y lleill a fu’n rhan o’r broses ddethol, gyda phawb o bob oedran yn y gymuned fel y gellir ysbrydoli pawb pan welant y gwaith gorffenedig.” Dywedodd Arweinydd Cyngor Caerdydd, Huw Thomas: “Bydd y cerflun ar gyfer Billy, Gus a Clive yn cael eu codi yng nghanol ardal Bae Caerdydd. Bydd cynnwys plant ysgol lleol yn y broses greadigol yn eu hysbrydoli ac yn eu gwneud yn falch o’u cymuned leol a’r ffordd y torrodd y chwaraewyr hyn allan o’u ffiniau lleol, gan guro rhagfarnau hiliol a mynd ymlaen i fod yn sêr chwaraeon byd-eang.

“Bydd cerflun y tri ohonynt yn ychwanegiad gwych i’r ddinas a gobeithiwn y bydd yn ysbrydoli eraill am flynyddoedd i ddod.”

Dywedodd Syr Stanley Thomas, Cadeirydd y Pwyllgor Codi Arian: “Roedd yn wych clywed am y diddordeb a gynhyrchodd ein cerflunydd, Steve Winterburn, pan aeth o amgylch yr ysgolion ym Mae Caerdydd. Roedd yr ymateb gan y plant i glywed am y sêr chwaraeon gwych hyn a fagwyd yn eu cymuned ac a aeth ymlaen i fod yn sêr byd-eang yn aruthrol.

“Fe wnaethon nhw hefyd roi awgrymiadau da i Steve ar sut yr hoffen nhw weld y cerflun yn cael ei gyflwyno. Mae’r pwyntiau hyn wedi’u hystyried a’u cynnwys yn yr erthygl orffenedig. “Mae ymgysylltiad y gymuned yn y prosiect wastad wedi bod yn bwysig i ni ac roedd yr ymweliadau ysgol yn agwedd bwysig ar yr elfen hanfodol hon. Y bobl ifanc hyn a fydd, gobeithio, yn cael eu hysbrydoli gan ddarn o waith terfynol Steve.

“Yr hyn a amlygodd gwerth ei ymweliadau mewn gwirionedd oedd pan ddywedodd un o’r disgyblion ei fod yn byw drws nesaf i chwaer Billy yn Angelina Street. Mae un peth yn wir, roedd ganddo stori dda i’w hadrodd ar ôl mynd adref.”

Lansiwyd ‘Un Tîm – Un Ddynoliaeth, Anrhydeddu Torwyr Cod y Byd Rygbi o Fae Caerdydd’ i godi arian i greu cerflun a gaiff eu dewis o blith 13 seren chwaraeon a wnaeth gyfraniad trawiadol yn chwarae yn Rygbi’r Gynghrair dros y 120 mlynedd diwethaf.

Cafodd pob un o’r tri ar ddeg o enwebeion eu magu o fewn radiws o dair milltir i Fae Caerdydd. Dioddefodd llawer ohonynt ragfarn a hiliaeth cyn gadael Cymru i ddod o hyd i enwogrwydd fel sêr Rygbi’r Gynghrair yng Ngogledd Lloegr.

Yn dilyn pleidlais gyhoeddus mae Billy Boston, Gus Risman a Clive Sullivan wedi cael eu dewis i fod yn y cerflun, fydd yn cael ei godi yn ardal Bae Caerdydd, i goffáu Torwyr Cod Bae Caerdydd.

Bydd Clive Sullivan, athletwr chwedlonol a aned yng Nghaerdydd a fydd yn cael ei anfarwoli gyda cherflun newydd yn ei ddinas enedigol, yn cael ei anrhydeddu yng Nghwpan Rygbi Gynghrair y Byd eleni.

Ganed Sullivan yn Sblot ym 1943, ac ef oedd y chwaraewr du cyntaf i gapteinio tîm cenedlaethol Prydeinig a’r gŵr olaf i arwain tîm Prydeinig i lwyddiant yng Nghwpan y Byd, lle gwnaeth ei gais rhyfeddol yn erbyn Awstralia ym 1972 helpu Prydain Fawr i ennill y teitl.

Er iddo farw o ganser ym 1985 yn ddim ond 42 oed, mae ei enwogrwydd yng Nghaerdydd ar sylfeini cadarn – mae wedi’i ddathlu’n un o ‘Dorwyr Cod y Byd Rygbi’, y chwaraewyr a newidiodd yn ddadleuol o rengoedd amatur rygbi’r undeb i fod yn sêr cyflogedig yn rygbi’r gynghrair. Gwnaeth rhai frwydro yn erbyn hiliaeth a rhagfarn cyn cael eu dathlu’n arwyr yng ngogledd Lloegr.

Nawr bydd enwogrwydd Sullivan yn cyrraedd cenhedlaeth newydd o gefnogwyr rygbi’r gynghrair gan fod trefnwyr y twrnament eleni wedi enwi’r bêl a ddefnyddir ym mhob un o’r 61 gêm ar draws digwyddiadau’r dynion, menywod a chadair olwyn yn ‘Bêl Sully’.

Fe’i dadorchuddiwyd yn Stadiwm MKM, cartref Hull, lle mae Sullivan yn dal i fod y prif sgoriwr ceisiau erioed, ac mae’r anrhydedd yn cydnabod Sullivan fel un o chwaraewyr gorau Cymru sy’n cynrychioli gwerthoedd craidd y twrnament a hanes rygbi’r gynghrair ac yn cydnabod yr effaith sylweddol a gafodd ar y gamp.

“Byddai fy nhad wedi ei anrhydeddu o weld ei gyflawniadau’n cael eu cydnabod yn y ffordd hon,” meddai Anthony Sullivan, sy’n gyn-chwaraewr rhyngwladol cod deuol ei hun. “Bydd yn arbennig iawn i’w deulu ei weld yn cael ei werthfawrogi fel hyn ac i’w enw gael effaith gadarnhaol ar genedlaethau’r dyfodol o fewn y gamp.”

Yng Nghaerdydd, bydd Sullivan yn un o dri ‘Thorrwr Cod’ – ochr yn ochr â Billy Boston a Gus Risman, i gyd o ardaloedd Butetown a Tiger Bay yn y ddinas – sy’n serennu ar gerflun efydd enfawr sydd wrthi’n cael ei saernïo gan yr artist enwog Steve Winterburn. Bydd yn nodi’r cyfraniad i’r gamp a wnaed gan 13 o chwaraewyr, ‘cewri Bae Caerdydd’, a gafodd effaith enfawr ar rygbi’r gynghrair.

Dywedodd arweinydd Cyngor Caerdydd, Huw Thomas, is-gadeirydd y pwyllgor sydd wedi codi £150,000 tuag at y cerflun hyd yma, ei fod wrth ei fodd bod anrhydedd ddiweddaraf Sullivan wedi dod ar adeg allweddol. “Bydd rownd gynderfynol gyntaf Cwpan y Byd yn cael ei chwarae ar 50 mlwyddiant cais gwych Clive yn erbyn Awstralia ac rwy’n siŵr y cawn ein hatgoffa o fawredd y foment.

“Rydyn ni fel cyngor wedi ymrwymo i anrhydeddu’r holl Dorwyr Cod, a bydd y cerflun yn sefyll yn falch mewn lleoliad allweddol ym Mae Caerdydd gan sicrhau nad yw eu straeon, na stori’r gymuned amlddiwylliannol falch a bywiog a helpodd i’w siapio – byth yn cael eu hanghofio.”

Mae cerflun sy’n dathlu tri o ‘Dorwyr Cod y Byd Rygbi’ Caerdydd wedi cael ei ddadorchuddio ym Mae Caerdydd heddiw. Hwn yw’r cerflun cyntaf erioed yng Nghymru i gynnwys dynion du wedi’u henwi heb fod yn rhai ffuglen.

Wedi’i ddylunio gan y cerflunydd Steve Winterburn, sy’n enwog am waith realistig llawn cymeriad, mae’r cerflun yn y Sgwâr Tir a Môr yn anfarwoli tri o arwyr chwaraeon mwyaf Cymru, a ddewiswyd gan bleidlais gyhoeddus: Billy Boston, Clive Sullivan a Gus Risman.

Cafodd y prosiect ‘Un Tîm. Un Ddynoliaeth:  Anrhydeddu Torwyr Cod Byd Rygbi Bae Caerdydd’ y tu ôl i’r cerflun ei sefydlu yn 2020, wedi’i ysbrydoli gan alwadau gan gymunedau Butetown a Bae Caerdydd ehangach am deyrnged briodol i’r chwaraewyr a wnaeth gymaint i wella cysylltiadau hiliol ledled Prydain.

Dywedodd Cadeirydd y prosiect Un Tîm. Un Ddynoliaeth: Anrhydeddu Torwyr Cod Rygbi Bae Caerdydd, y dyn busnes a’r dyngarwr Syr Stanley Thomas OBE, a ddechreuodd y gwaith codi arian ar gyfer y cerflun gyda rhodd bersonol sylweddol:  “Rwyf wrth fy modd, ar ôl dim ond dwy flynedd o ymgyrchu a chodi arian, ein bod ni fel pwyllgor wedi cyrraedd ein targed codi arian a’n bod ni i gyd yma heddiw gyda Billy, teuluoedd yr holl chwaraewyr, rhoddwyr a’r gymuned leol yn dadorchuddio’r darn godidog hwn o gelf gan Steve Winterburn sy’n cydnabod yr arwyr chwaraeon hyn yn eu dinas enedigol, Caerdydd.

 

“Hoffwn ddiolch yn bersonol i Lywodraeth Cymru, Cyngor Caerdydd, Y Gyfnewidfa Dreftadaeth a Diwylliannol, Teulu Peterson, Ymddiriedolaeth Cyfleusterau Rygbi’r Gynghrair, Coleg Caerdydd a’r Fro a’r Sefydliad Broceriaid Cychod am eu rhoddion caredig, ac i  Capital Law, Verde Finance, Azets a Rio am eu sgiliau proffesiynol a’u hamser wrth gyflawni’r prosiect hwn.”

Dywedodd Arweinydd Cyngor Caerdydd, y Cynghorydd Huw Thomas:  “Bydd cael cerflun o’r chwaraewyr anhygoel hyn yng nghanol Bae Caerdydd, wrth ymyl y cymunedau amlddiwylliannol balch lle cawsant eu magu, yn ffynhonnell ysbrydoliaeth am genedlaethau i ddod. Mae eu cyflawniadau wedi cael eu hanwybyddu am rhy hir, ac rwyf wrth fy modd eu bod nhw heddiw, o’r diwedd, yn cael eu hanrhydeddu a’u dathlu yn y ddinas lle cawson nhw eu geni.  Rwy’n ddiolchgar i bawb sydd wedi helpu i wneud hyn yn bosib.”

Dywedodd Cadeirydd y Gyfnewidfa Treftadaeth a Diwylliannol, Gaynor Legall: “Cefais fy magu yn yr un gymuned â’r chwaraewyr hyn.  Roedden nhw’n arwyr i ni bryd hynny oherwydd eu cyflawniadau ac maent yn dal i fod. Mae’n wych bod yma heddiw gydag aelodau o’r gymuned leol i weld y cerflun gwych hwn yn cael ei ddadorchuddio a’u gweithredoedd gwych yn cael eu cofnodi ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol, fel y gallant fod yn ffynhonnell gyson o anogaeth ac ysbrydoliaeth.”

 

 

Billy Boston

Ganed ar 6 Awst, 1934 yn Angelina Street, aeth i Ysgol South Church Street a chwaraeodd dros Ysgolion Caerdydd, Undeb Rygbi Caerdydd a’r Ardal, Clybiau Bechgyn Cymru, Ieuenctid Cymru, y CIACS a Chastell-nedd yn rygbi’r undeb.

Arwyddodd i Wigan RL tra’n dal i fod yn ei arddegau am £3,000. Aeth ymlaen i sgorio 478 o geisiau mewn 487 o gemau ar eu cyfer, gan eu helpu i ennill chwe rownd derfynol y Gwpan Her a gyrhaeddon nhw yn ei 15 tymor yn y clwb.

Sgoriodd Billy ddwywaith hefyd yn eu buddugoliaeth derfynol ym Mhencampwriaeth 1960 i ennill teitl cyntaf Wigan mewn wyth mlynedd, a chafodd ddwy fedal enillydd Cynghrair Swydd Gaerhirfryn ac un gwpan Swydd Gaerhirfryn.

Yn rhyngwladol, enillodd Gwpan y Byd gyda Phrydain Fawr a chwaraeodd 31 o weithiau i’r Llewod, gan ddod yn ymwelydd du cyntaf ag Awstralia.

Mae Billy yn Neuadd Enwogion Rygbi’r Gynghrair a Wigan, ar ‘Gofrestr Anrhydedd’ Neuadd Enwogion Chwaraeon Cymru ac fe’i gwnaed yn MBE am ei wasanaethau i chwaraeon. Mae hefyd gerflun iddo yn Wigan ac mae wedi’i gynnwys ar gerflun Rygbi’r Gynghrair yn Stadiwm Wembley.

Clive Sullivan

Ganed Clive yn Sblot ar 9 Ebrill, 1943, a daeth yn gapten du cyntaf unrhyw dîm ym Mhrydain Fawr ac arweiniodd ei wlad at deitl Cwpan y Byd Rygbi’r Gynghrair ym 1972, gan sgorio cais ym mhob un o bedair gêm ei ochr yn y twrnament, gan gynnwys cais o un pen y cae i’r llall yn erbyn Awstralia a gyfrannodd at gêm gyfartal o 10-10 i gipio’r tlws.

Ymunodd â’r Fyddin o’r ysgol a chafodd brawf rygbi’r gynghrair yn ei arddegau hwyr. Ymunodd â Hull yn y pen draw ac aeth ymlaen i chwarae 352 o gemau i’r clwb, gan sgorio 250 o geisiau. Yna newidiodd i Hull Kingston Rovers ac ychwanegodd 118 o geisiau mewn 213 o gemau. Enillodd y Gwpan Her â’r ddau glwb.

Gwnaeth ei ymddangosiad cyntaf llawn i Brydain Fawr ym 1966-67 drwy sgorio’r cais buddugol yn erbyn Ffrainc yn y funud olaf. Chwaraeodd hefyd yng nghyfres Cwpan y Byd 1968 yn Awstralia, gan gapteinio Cymru yng Nghwpan y Byd 1975.

Ym 1974, cafodd ei anrhydeddu gydag MBE ac mae ar ‘Gofrestr Anrhydedd’ Neuadd Enwogion Chwaraeon Cymru.  Enwyd y brif ffordd i mewn i Hull yn ‘Clive Sullivan Way’ er anrhydedd iddo.

Gus Risman

Yn fab i fewnfudwyr o Rwsia a ymgartrefodd yn Tiger Bay, ganed Gus ar 23 Mawrth, 1911, yn Sophia Street ac aeth i Ysgol South Church Street. Rhedodd ei rieni dŷ preswyl, cyn symud i’r Barri i redeg caffi pan oedd Gus yn 11 oed. Daeth yn un o’r chwaraewyr rygbi gorau erioed o Gymru, gan gapteinio’r tîm 15 bob ochr mewn gemau rhyngwladol yn ystod y Rhyfel, er iddo fod yn seren rygbi’r gynghrair.

Mae ystadegau ei yrfa rygbi’r gynghrair yn syfrdanol ac mae’n aelod o Neuaddau Enwogion Rygbi’r Gynghrair a Workington ac mae ar ‘Gofrestr Anrhydeddau’ Neuadd Chwaraeon Cymru.  Mae ganddo eisoes stryd sydd wedi’i henwi ar ei ôl yn Salford a Workington ac mae ar gerflun Rygbi’r Gynghrair yn Stadiwm Wembley.

Rhwng 1929 a 1954 sgoriodd 4,052 o bwyntiau mewn 873 o gemau dros Salford a Workington Town. Chwaraeodd hefyd mewn 36 o gemau prawf i Brydain Fawr, gan chwarae mewn pum cyfres fuddugol Cyfres y Lludw, ac enillodd 18 o gapiau dros Gymru.

Enillodd bedair Pencampwriaeth Rygbi’r Gynghrair, aeth i Wembley ar gyfer rownd derfynol y Gwpan Her dair gwaith, enillodd bum teitl Cynghrair Swydd Gaerhirfryn a thair medal enillydd Cwpan Swydd Gaerhirfryn. Roedd yn gapten tîm Workington Town a enillodd y Gwpan Her yn 41 oed.